Jacht op vaccin: Farmaceut Janssen produceert vast grote voorraad
Er is post bezorgd aan de Archimedesweg in Leiden, het kantoor van Janssen Vaccines. Handgeschreven brieven. Wie schrijft die nog? Viroloog Hanneke Schuitemaker, aan wie de post is gericht, geeft zelf het antwoord. “De generatie die écht hoopt dat er op tijd een vaccin komt. Het zijn mensen die zich optrekken aan het hoopvolle verhaal.”
Het hoopvolle verhaal van Schuitemaker is de snelheid waarmee haar bedrijf momenteel een coronavaccin ontwikkelt. Waar de eerste test op dieren normaal gesproken twee jaar kost, werd die nu in twee maanden gedaan. In augustus wordt het vaccin op mensen getest, weer een maand eerder dan ze eerder voorspelde.
En Schuitemaker, hoofd virale vaccins bij Janssen en hoogleraar virologie aan de Universiteit van Amsterdam, wil liefst nog een tandje harder. Ze voelt niet alleen het ongeduld bij de briefschrijvers, maar ook in haar omgeving. “Als straks de curves netjes laag zijn, zal het nog moeilijker worden om ons zo braaf te gedragen.”
Janssen is de farmaceutische tak van het Amerikaanse bedrijf Johnson & Johnson, een van de grootste farmaceuten ter wereld. Johnson & Johnson werd groot door de productie van geneesmiddelen, medische hulpmiddelen als contactlenzen of kunstgewrichten en consumentenproducten als tampons, shampoo en mondwater. De multinational was vorig jaar goed voor een omzet van 82,1 miljard dollar.
De voorloper van Janssen Vaccines, biotechbedrijf Crucell, bedacht jaren geleden een slimme techniek, die het bedrijf tijdens deze pandemie kan ‘recyclen’. De farmaceut maakt gebruik van een verkoudheidsvirus, waarvan een stukje genetisch materiaal wordt weggeknipt. Hierdoor kan het virus zich niet vermenigvuldigen en word je er dus ook niet ziek van. Op de lege plek stoppen de onderzoekers een stukje dna van het coronavirus terug. Wanneer het vaccin vervolgens wordt ingespoten, baant het verkoudheidsvirus zich een weg naar de menselijke cellen en laat daar een beetje corona-dna achter. Dat dna zorgt ervoor dat een specifiek eiwit het immuunsysteem mobiliseert.
Deze techniek werd eerder met succes ingezet bij ebola, bij hiv en bij RSV, een verkoudheidsvirus dat hevige ademhalingsproblemen veroorzaakt. De grootste breinbreker is het kiezen van het juiste stukje genetisch materiaal. Janssen begon met tien opties. Er zijn er inmiddels twee over, een kanshebber en een back-upplan, die het bedrijf nu op dieren test.
De WHO heeft een lijst opgesteld van zeventig vaccinkandidaten. Janssen is de enige Nederlandse farmaceut in het rijtje. Hoe het met het Leidse vaccin gaat? “Beter dan met mij,” zegt Hanneke Schuitemaker grappend via een Skypeverbinding. De viroloog werkt al maanden van half acht ‘s ochtends tot tien uur ‘s avonds, slechts onderbroken door de plaspauzes van haar hond.
Syrische hamsters
De eerste dierenstudies op muizen en hamsters zijn veelbelovend, vertelt ze. “De dieren maken antistoffen aan. Dat zal bij mensen niet anders zijn. Het is echter de vraag of het vaccin voldoende bescherming biedt tegen het coronavirus,” legt Schuitemaker uit. Wanneer de verkeerde antistoffen worden gemobiliseerd in ons lichaam, werkt het vaccin niet of nauwelijks. Of dramatischer: worden we juist ziek van ons eigen afweersysteem.
Er wordt mede getest op Syrische hamsters. Uit experimentele onderzoeken blijkt dat zij – net als katten en fretten – besmet kunnen raken met het coronavirus. Daarom zijn zij een goed ‘diermodel’, zoals onderzoekers dat noemen. Die dierenstudies zijn nog in volle gang. De eerste tests op mensen worden deze zomer gestart, waarschijnlijk in België en de Verenigde Staten. Daar is meer ervaring opgedaan met het vaccinplatform waarmee Janssen werkt, dan in Nederland. Hierdoor denkt de farmaceut meer vaart te kunnen maken.
Moederbedrijf Johnson & Johnson trekt samen met het Amerikaanse overheidsagentschap Barda 1 miljard dollar uit voor dit vaccinonderzoek, waarbij het bedrijf net wat meer betaalt. Voor dat geld zijn niet alleen honderd onderzoekers fulltime aan het werk – ter vergelijking: in het Erasmus MC werken tien mensen aan een coronavaccin – maar worden op korte termijn ook fabrieken uit de grond gestampt in Amerika en Azië.
Anders dan de meeste concurrenten laat Janssen het komend half jaar een paar miljoen vaccins maken, nog voor het zeker is of de formule überhaupt werkt. In totaal kunnen de fabrieken straks in een jaar tijd één miljard stuks produceren, waaronder 300 miljoen in Leiden. Dat gebeurt op eigen kosten, dus zonder financiële steun van de Amerikaanse overheid. Schuitemaker: “Als het vaccin niet blijkt te werken, zullen we het moeten vernietigen. Dat is volledig ons risico. Maar als het wél werkt, willen we het meteen kunnen uitdelen.”
Paar miljoen doses
Er zijn nu een paar farmaceuten wereldwijd die al een vaccin testen op mensen. Ten opzichte van hen loopt Janssen achter. “Omdat wij straks al miljoenen stuks op de plank hebben liggen, halen wij die tijd weer in.” Met ‘straks’ doelt de viroloog op begin volgend jaar. “Als het tenminste werkt,” zegt Schuitemaker meer dan eens. Want – spoiler alert – 90 procent van de vaccins mislukt alsnog tijdens een uitgebreide test op mensen.
Dat onderzoekers van de universiteit in het Britse Oxford mogelijk al in september een werkend vaccin op de markt hebben, noemt Schuitemaker ‘hartstikke mooi’. “De vraag is alleen hoeveel doses ze beschikbaar zullen hebben in september, daar moeten we realistische verwachtingen over hebben.” De Britse onderzoekers kondigden aan dat ze, als hun vaccin werkt, in september een paar miljoen doses kunnen verspreiden. Bij lange na niet genoeg om in de wereldwijde behoefte te voorzien.
Kan Janssen ook een vaccin van de concurrent produceren, als de nood aan de man is? Dat is alleen mogelijk wanneer het product lijkt op de vinding van Janssen. Voor het maken van een vaccin is namelijk zeer gespecialiseerde apparatuur nodig. “Ik maak altijd de vergelijking dat je op een BMW-lijn ook geen Opel kunt maken. Ik heb me in dat opzicht ook afgevraagd wat Bill Gates nu aan het bouwen is, want zelfs de ruimte die je bouwt, is heel specifiek voor alle apparatuur die naar binnen moet. Dat past niet zomaar,” zegt Schuitemaker. De oud-topman van Microsoft laat fabrieken bouwen voor de – in zijn ogen – zeven veelbelovendste vaccins tegen het coronavirus. Hiermee hoopt de miljardair sneller een vaccin beschikbaar te maken.
In een eerlijke wereld gaat het vaccin als eerste naar ouderen en zorgpersoneel in de grootste brandhaarden. In de praktijk staan landen met een laag inkomen achteraan in de rij. Zo ging er tijdens de Mexicaanse griep in 2009 geen enkel vaccin naar Afrika. Of dat nu anders zal gaan, is twijfelachtig. Het vaccin is mede bekostigd met Amerikaans overheidsgeld, een argument dat president Trump zeker in de strijd zal werpen om zijn eigen volk als eerste te vaccineren.
Extreme werktijden
Schuitemaker: “Alles is mogelijk in deze wereld, maar dat hoop ik niet, u evenmin, denk ik. We rekenen erop dat de overheden met elkaar in overleg gaan hoe de vaccins uiteindelijk zullen worden verdeeld. Wij gaan daar niet over. Zelfs wij, de medewerkers hier, hebben niet eerder toegang tot het vaccin.” Ook Nederland zal geen voorrangspositie krijgen, al wordt het vaccin in Leiden ontwikkeld.
Fanbrieven, bezoek van premier Rutte, uitnodigingen in talkshows: Schuitemaker blijft er nuchter onder. “Het gaat niet over mij, maar over het maken van een vaccin. Als we falen, zal al die aandacht snel wegebben. Laten we vooral realistisch blijven. We doen alles wat mogelijk is, maar dit zijn wel extreme werktijden. Het moet niet te lang duren voor iedereen hier.”