Het zwart van Claudy Jongstra heeft een naam en een geschiedenis. De kunstenaar kwam Burgundian Black op het spoor met hoogleraar kunstgeschiedenis Sven Dupré (Universiteit van Amsterdam en Universiteit Utrecht). Hij ontcijferde verfrecepten uit 15de- en 16de-eeuwse manuscripten. Zij probeerde ze zo goed mogelijk te reconstrueren. De resulterende wandkleden zijn vanaf morgen te zien in de tentoonstelling Flower Lives, die hedendaagse kunst combineert met oude meesters.

“Zwart is een samengestelde kleur, die eigenlijk niet voorkomt in de natuur. Vroeger werden verfstoffen binnen de muren van een kasteel gemaakt. Alchemisten struinden rond, haalden zuurdesem bij de bakker, lood bij de smid, wede en meekrap uit de tuin. En dan uitproberen.”

Die werkwijze past goed bij Farm of the World, de door Jongstra gestichte gemeenschap in het Friese dorpje Huins. De kunstenaar, die in 1999 in één klap wereldberoemd werd met de stof die ze maakte voor de Jedikostuums in Star Wars: Episode 1, heeft hier alles bij de hand: de wol van haar eigen kudde schapen, boombast, kruiden, bloemen en een hechte groep medewerkers. De vaak monumentale wandtapijten die ze maakt, bevinden zich in de collecties van het Rijksmuseum, het Stedelijk en talloze buitenlandse instellingen.

Koperen ketels

Jongstra grijpt vaak terug op ambachtelijke methoden en technieken, maar de historische recepten vergden meer voorbereidingen dan gewoonlijk. “Zo moest de wol twee wekenlang in koperen ketels met regenwater en walnootschillen weken. We hebben warmtekamers gebouwd om de wede, die een heel mooi blauw oplevert, als een stoofpotje te laten indikken. En we hebben een schorston gemaakt. Daarvoor moesten ijzerslijpsel, schors van eik en iep, wort, kruiden en nog zo twintig ingrediënten worden gemengd en dan wekenlang chemisch op elkaar inwerken.” Niet iedere aanwijzing in de vijf, zes eeuwen oude teksten was even begrijpelijk voor een hedendaagse lezer. “Zo moest ik een mengsel vier paternosters lang roeren en warmhouden. Ik had geen idee hoelang zo’n gebed duurt. We hebben het nagemeten en het kwam neer op zo’n 12 minuten.”

Ondanks dit soort niet-gestandaardiseerde aanduidingen luistert de bereiding nauw. Daar kwam Jongstra achter toen een warmhoudplaatje door een stroomstoring uitviel. “Er was een hiaat in het chemisch proces en je zag dat meteen in het eindresultaat. Er zat veel minder diepte in het zwart. Dat is sowieso het mooie aan natuurlijke kleuren: je kunt precies zien hoe ze zijn opgebouwd, hoe het indigo over het bruin gaat en daar weer rood overheen.”

De kleuren zeggen ook iets over een plaats, want Jongstra gebruikt altijd lokale ingrediënten, die ze speciaal voor het doel uitkiest. Zo kleurde ze een wandtapijt voor een ziekenhuis met medicinale planten. En greep ze voor een opdracht in het Midden-Oosten terug op de daar gebruikelijke methode om in een houtoven gedroogde citroenen, champignons en andere etensresten om te zetten in kleurstoffen.

Lichtgestraald

Natuurlijke kleurstoffen zijn veel minder egaal dan synthetische en leveren vaak een schakering aan tinten op. “Eigenlijk hebben we nieuwe woorden nodig om ze aan te duiden,” vindt Jongstra.

“Ik heb weleens schoolklassen uitgenodigd om samen nieuwe namen te verzinnen. Een bepaald goudgeel werd bijvoorbeeld ‘lichtgestraald’. We doen kleuren tekort met onze beperkte woordenschat, zeker als je bedenkt dat de Inuit meer dan vijfhonderd aanduidingen hebben voor het wit van sneeuw. Een bepaalde poëzie past bij kleur, zeker als het maken ervan zo’n ritueel is.”

“Kleur verbindt mensen, net als voedsel,” vindt de kunstenaar. “Je kunt het daarom zien als een vorm van erfgoed, maar steeds meer mensen zijn ervan vervreemd. Ze hebben nog nooit met hun handen gewerkt, kennen het materiële karakter van stof niet en zien kleur vooral op beeldschermen. Iets aards en fysieks als wol staat ver van ze af.”

Het historisch-ambachtelijk maken van kleurstoffen is overigens niet alleen weggelegd voor professionals met ongebreidelde experimenteerzin. “We zijn die oude recepten nu aan het vertalen en maken ze vanaf juni beschikbaar voor iedereen. Door anders te kijken naar je leefomgeving kun je veel ingrediënten zo vinden. Zelfs op een Amsterdams balkon is al veel aanwezig. Het is wat ik dichtbij-alchemie noem.”